Strohalmen en lichtpuntjes in Zuid-Sudan

Door Jet Bastiani, genderspecialist Plan Nederland

”I am proud to stand here!”, zei de Zuid-Sudanese man die helemaal vooraan stond. Twee vrouwen stonden nog steeds achterin tegen de muur, omdat ze geen enkele vraag met ‘ja‘ hadden kunnen beantwoorden. Ze reageerden gelaten. Een kwestie van pech ten opzichte van de ‘the lucky ones’ vooraan…

Ik ben in Zuid-Sudan en doe een oefening in het kader van de gendertraining die ik geef aan onze lokale partners hier. Het is een oefening die vaak wordt gebruikt om de positie en status van de verschillende deelnemers zichtbaar te maken. Iedereen staat aan het begin van de oefening naast elkaar in een rij en ik stel enkele vragen. De deelnemers doen een stap vooruit als het antwoord op de vraag ‘ja’ is. Is het antwoord ‘nee’ dan blijven ze staan.

Status, sekse, klasse, leeftijd

We doen deze training aan het begin van ons programma, waarmee we willen bevorderen dat vrouwen en meisjes op een gelijkwaardige manier kunnen deelnemen aan het vredesproces in Zuid-Sudan. We willen stimuleren dat vrouwen niet worden gezien als slachtoffer van het conflict en mannen niet als onderdeel van het probleem, maar juist als oplossing. De oefening moet de deelnemers laten voelen dat het krijgen van kansen in het leven nog steeds afhankelijk is van status, sekse, klasse en leeftijd. Het wordt in de groep deelnemers al snel zichtbaar: de meeste mannen doen stap na stap naar voren. De meeste vrouwen en kinderen blijven op hun plek, omdat ze geen vragen met ‘ja’ kunnen beantwoorden. De kansrijken vooraan reageren meestal met een gevoel van schaamte, omdat er zoveel mensen niet mee kunnen komen. Maar de man die nu vooraan staat schaamt zich niet. Hij is trots en in de Zuid-Sudanese context is dat misschien ook wel begrijpelijk.

Schouders ophalen

Ik heb deze week veel schrijnende verhalen gehoord over de situatie van mannen en vrouwen in het conflict in Zuid-Sudan. Ze hebben me een gevoel van machteloosheid gegeven. Mannen die geacht worden uit wraak te moorden als hun vee is gestolen, maar hun schouders ophalen als hun dochter is verkracht. Mannen die volgens de traditie verantwoordelijk gesteld worden voor het welzijn van hun familie en daarom tegenwoordig hun gezin naar een ontheemdenkamp ver weg sturen. Het lukt hen in de huidige situatie niet, maar ze willen geen gezichtsverlies lijden.

Stroom van ellendige verhalen

Ondertussen blijft het diepere probleem van het conflict in deze workshop onbesproken, namelijk dat vrouwen en meisjes als buit, prooi en inzet worden gebruikt door de strijdende partijen. De medewerkers van onze lokale partners zijn immers onderdeel van het conflict, of zij dit nu willen of niet. Dankzij hun baan kan hun familie overleven en kunnen hun kinderen een opleiding volgen in een naburig land. Hun mond opendoen of partij kiezen, kan politieke consequenties hebben en hen hun baan kosten.

Na een paar dagen voel ik me terneergeslagen. Hoe moeten we hier in vredesnaam een bres slaan? Hoe kunnen vrouwen en meisjes hier ooit op een gelijkwaardige manier deelnemen aan de maatschappij en bijdragen aan de oplossing van het conflict? Waar zijn de sterke vrouwen en meisjes die voortrekkers kunnen worden en de strijd kunnen aanbinden tegen de ongelijke machtsverhoudingen? Wanhopig zoek ik in gesprekken naar de strohalm, voordat ik word meegezogen in de kolkende stroom van ellendeverhalen zonder één lichtpuntje aan die donkere Afrikaanse hemel…

Mijn strohalm

En dan ontmoet ik Rose op het terrasje van mijn hotel. Ze had jaren in Kenia gewoond en probeerde haar huis in Juba terug te claimen, waar nu anderen in woonden. Als ze hoort wat ons programma inhoudt, wordt ze helemaal enthousiast. Alleen wanneer vrouwen zich er sterk voor maken om mee te mogen praten en ze mannen kunnen overtuigen om verantwoordelijkheden met hen te delen, kan dit conflict eindelijk eens ten einde komen, daarvan is ze overtuigd. Ze is teruggekomen naar Zuid-Sudan om haar land te helpen. Ze vertelt hoe verdrietig ze was toen ze erachter kwam dat zij aan een maaltijd meer uitgeeft dan haar nichtje kan besteden in een hele week. Dat een kilo vlees inmiddels tien euro kost. Dat ze liever lokale kippen heeft dan geïmporteerde plofkippen, maar dat die lokale kippen inmiddels onbetaalbaar zijn. En ze vertelt over de vrouwen waarmee ze regelmatig samenkomt en samen met hen bouwt aan hun zelfvertrouwen. Ze heeft goede hoop dat vrouwen steeds meer opkomen voor hun rechten en een gelijkwaardige positie. Ze ziet vrouwelijke en mannelijke leiders die zich wél om hun mensen bekommeren en het conflict niet gebruiken voor hun eigen gewin.

Ik heb mijn strohalm gevonden en krijg weer energie. Moeten wij als organisatie misschien niet eerst verder zoeken naar de lichtpuntjes, die er dus wel degelijk zijn? Naar die sterke vrouwen en meisjes die het verschil kunnen maken. We moeten niet te snel met de ons bekende lokale partners in zee gaan. Zij hebben weliswaar heel waardevolle verhalen en voorbeelden uit de praktijk, maar zijn zelf ook gevangen in machtsrelaties en hardnekkige, vastgeroeste ideeën.
We moeten op zoek naar lichtpuntjes als Rose en hen ondersteunen voordat ze uitdoven.